CNN Türk'ten Kenan Şener'in 15 Kasım tarihli "Türkiye Çin Füzesi Almaktan Vazgeçti" başlıklı haberi, klasik tabirle gündeme bomba gibi düştü. Haberinde Şener, Uzun Menzilli Bölge Hava ve Füze Savunma Sistemi Projesi'nde (T-LORAMIDS: Turkish Long Range Air and Missile Defence System) Çin ile iki yıldır yürütülen görüşmelerin sonuçsuz kaldığını ve projenin tümden iptal edildiğini bildiriyordu.
Nitekim Milli Savunma Bakanlığı'ndan (MSB) 17 Kasım günü -açık ve anlaşılır olmaktan epey uzak bir Türkçe ile- yapılan resmî açıklama ile, projenin 13.11.2015 tarihli Savunma Sanayii İcra Komitesi (SSİK) kararı ile iptal edildiği, yeni bir proje kurgusu ve modeli ile tedarik çalışmalarının sürdürüleceği duyuruldu.
MSB'nin açıklamasının ertesi günü (18 Kasım), Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, ATV ve A Haber kanalları ortak özel yayınında verdiği mülakatta proje ile ilgili sorulan soruya verdiği yanıtta, iptal kararının arka planına ilişkin bilgiler verdi. 26 Ekim günü SETA'da düzenlenen "Stratejik Hava Savunma Sistemleri ve Türkiye'nin Yol Haritası" panelinde konuşan Savunma Sanayii Müsteşarı Prof. Dr. İsmail Demir ile ASELSAN ve ROKETSAN yetkilileri de satır aralarında önemli bazı ipuçları vermişlerdi.
Siyah Gri Beyaz'da Türkiye'de savunma alanında yürütülmekte olan projelerle ilgili yazmayı pek tercih etmiyorum. TX/FX ile birlikte bu projeönemli bir istisna. Zira bu projelerin Türkiye'deki ulusal savunma ve güvenlik mekanizmasının güncel durumlarına ilişkin önemli ipuçları barındırdıklarını düşünüyorum. 26.09.2013 tarihli SSİK kararı ile başlayan ve iptal ile sonuçlanan süreç bu açıdan tam bir ibretler külliyatı haline geldi.
Başka bir deyişle, ihaleye ve adaylara ilişkin teknik değerlendirmeden ziyade, ihale sürecinin ortaya çıkardığı sorunlara odaklanmayı tercih ediyorum.
Sırayla gidelim.
Nitekim Milli Savunma Bakanlığı'ndan (MSB) 17 Kasım günü -açık ve anlaşılır olmaktan epey uzak bir Türkçe ile- yapılan resmî açıklama ile, projenin 13.11.2015 tarihli Savunma Sanayii İcra Komitesi (SSİK) kararı ile iptal edildiği, yeni bir proje kurgusu ve modeli ile tedarik çalışmalarının sürdürüleceği duyuruldu.
MSB'nin açıklamasının ertesi günü (18 Kasım), Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, ATV ve A Haber kanalları ortak özel yayınında verdiği mülakatta proje ile ilgili sorulan soruya verdiği yanıtta, iptal kararının arka planına ilişkin bilgiler verdi. 26 Ekim günü SETA'da düzenlenen "Stratejik Hava Savunma Sistemleri ve Türkiye'nin Yol Haritası" panelinde konuşan Savunma Sanayii Müsteşarı Prof. Dr. İsmail Demir ile ASELSAN ve ROKETSAN yetkilileri de satır aralarında önemli bazı ipuçları vermişlerdi.
Siyah Gri Beyaz'da Türkiye'de savunma alanında yürütülmekte olan projelerle ilgili yazmayı pek tercih etmiyorum. TX/FX ile birlikte bu projeönemli bir istisna. Zira bu projelerin Türkiye'deki ulusal savunma ve güvenlik mekanizmasının güncel durumlarına ilişkin önemli ipuçları barındırdıklarını düşünüyorum. 26.09.2013 tarihli SSİK kararı ile başlayan ve iptal ile sonuçlanan süreç bu açıdan tam bir ibretler külliyatı haline geldi.
Başka bir deyişle, ihaleye ve adaylara ilişkin teknik değerlendirmeden ziyade, ihale sürecinin ortaya çıkardığı sorunlara odaklanmayı tercih ediyorum.
Sırayla gidelim.
Arka Plan
Türkiye'nin, özellikle balistik füzelere karşı, şehirlerinin ve yüksek öneme sahip merkezlerinin hava savunmasını uzun menzilden gerçekleştirecek sistemlere ihtiyacının olduğunu, 1991 Körfez Savaşı sırasında farketti. Esasında 1960'lı yıllardan itibaren Batı (Bulgaristan), Güney (Suriye, Irak) ve Doğu (SSCB) sınırlarında artan yoğunlukta bir balistik füze tehdidi ile karşı karşıya bulunulmaktaydı. Tehdidin boyutlarının farkedilmesi için yaklaşık 30 yıllık bir süreç geçmişti ki, Türkiye koşullarında rekor denebilecek ölçüde kısa bir zaman zarfıdır. Geçelim.
O döneme kadar Türkiye'nin uzun menzil + yüksek irtifa hava savunması, ABD askeri yardımı ile tedarik edilen Nike Hercules füzelerine dayanmaktaydı. 1960'lı yılların teknoloji ve konseptlerine uygun olarak geliştirilen bu füzelerin tasarım amacı, çok sayıda uçaktan oluşacak Sovyet bombardıman filolarını uzun mesafeden önlemekti. Geniş bir alanda uçan çok sayıda bombardıman uçağını düşürebilmek için küçük nükleer başlıklar ile de donatılabilmekteydiler. Türkiye de, başta Boğazlar olmak üzere, olası bir savaşta Sovyet bombardıman uçaklarının hedefi olması olası stratejik bölgelerine bu füzeleri konuşlandırdı.
Dolayısıyla Türkiye, stratejik hava savunma konseptini, Nike Hercules füzeleri özelinde, 1960'lı yılların konsept ve doktrinlerine göre şekillendirdi. Aradan geçen süreçte dünyada ve doğal olarak Türkiye'nin çevresindeki füze tehdidi baş döndürücü bir hızla evrildi: Menziller ve süratler arttı, yeni kabiliyetler kazanıldı, güdümlü füzeler devreye girdi.
Sadece halef - selef ilişkisine bakılacak olursa bile aradaki ciddi açık farkedilecektir: Türkiye, bir bakıma elindeki Nike Hercules'leri T-LORAMIDS projesi ile değiştirmek istemektedir.
T-LORAMIDS Projesi: Kısa bir Tarihçe
Proje kararı 30.06.2006 tarihli SSİK toplantısında alındı. Teklife Çağrı Dosyası 08.04.2009 tarihinde yayınlandı, teklifler 15.01.2010 tarihinde toplandı. Adaylar PATRIOT, S-300 ve FT-2000. FT-2000'in seçildiği, 26.09.2013 tarihli SSİK toplantısında duyuruldu. 13.11.2015 tarihli SSİK kararı ile proje iptal edildi.
SSM tarafından 2006 yılında hazırlanan bir fizibilite çalışmasının ardından, projeye başlama kararı, 30.06.2006 tarihli SSİK toplantısında alındı. Bahsi geçen fizibilite raporunda SSM, hava savunma mimarisine yönelik olarak alçak, orta ve yüksek irtifa / menzil katmanlarında komuta kontrol, haberleşme, hedef tespit-teşhi-stakip ve önleme sistemlerinin hangilerinin, hangi oranlarda yurtiçinde üretilebileceğini, mevcut kabiliyetleri ve geleceğe yönelik bir yol haritasını belirledi. Bu rapor ile tespit edilen bulgular ışığında hava savunmasına yönelik olarak,
- 35mm Oerlikon Ateş İdare Cihazı Modernizasyonu ve Tedariki
- 35mm Oerlikon Modernizasyonu ve Parçacıklı Mühimmat Tedariki
- Kundağı Motorlu Namlulu Alçak İrtifa Hava Savunma Silah Sistemi (Korkut)
- Alçak İrtifa Hava Savunma Füze Sistemi (Hisar A)
- Orta İrtifa Hava Savunma Füze Sistemi (Hisar O)
- Uzun Menzilli Bölge Hava ve Füze Savunma Sistemi (T-LORAMIDS)
T-LORAMIDS projesinde ise, proje başlangıç kararından sonra 01.03.2007 tarihinde bir Bilgi İstek Dossyası (BİD) yayınlandı. BİD'de ihtiyaç miktarı olarak 4 batarya (+ 4 opsiyon) belirtilmişti. BİD'de tarif edilen sistemin etkili menzili en az 40km, irtifa ise en az 30,000ft (yaklaşık 9,145m) olarak belirlenmişti.
BİD'i müteakiben 08.04.2009 tarihinde yayınlanan Teklife Çağrı Dosyası'na yanıtlar için mühlet 15.01.2010 olarak belirlenmişti, ancak süre 01.03.2010'a kadar uzatıldı. Bu süre uzatımında Rusya ile yarışa sonradan dahil olan MBDA - Alenia - Thales ortaklığı olan EuroSAM'ın yenilenmiş fiyat teklifi hazırlama taleplerinin etkili olduğu kaydedildi. Bu süreçte Çin de, Çin Halk Kurtuluş Ordusu tarafından kullanılmakta olan HQ-9 sisteminin ihrac türevi olan FD-2000'i içeren bir teklif sundu.
Dolayısıyla yarışta adaylar,
ABD: Raytheon - Lockheed Martin ortaklığı: PATRIOT PAC II / PAC III
Rusya: Rosoboroneksport Antey 2500
Çin: CPMIEC FD-2000
EuroSAM: SAMP-T (Sol AirMoyenne Portée - Terrestre)
olarak şekillendi.
Proje adaylarından Lockheed Martin, yabancı askeri satışlar (Foreign Military Sales; FMS) kredisinin fiyat avantajını ve ABD hükümetinin lojistik desteğini arkasına aldı. Bu kapsamda ABD Savunma Bakanlığı'na bağlı Savunma Güvenlik İşbirliği Kurumu (Defense Security Cooperation Agency; DSCA), 09.09.2009 tarihinde ABD Kongresi'ne USD7.8 milyar tavan bedelli muhtemel satış ile ilgili bir bilgi notu iletti.
Teklif değerlendirme çalışmaları devam ederken bir yandan da aday firmalar, sanayileşme ve yerli katkı stratejileri kapsamında Türk savunma sanayii firmaları ile işbirlikleri kurmaya başladılar. MBDA firması, 2010 Kasım ayında ROKETSAN, ASELSAN ve Aydın Yazılım (AYESAŞ) ile işbirliği anlaşması imzalarken, Lockheed Martin de ROKETSAN ile PATRIOT sisteminin alt bileşenlerinin üretimi için 2012 Haziran ayında bir anlaşma imzaladı.
Teklif değerlendirme çalışmalarının sonuçlanması ile birlikte, 26.09.2013 tarihli SSİK toplantısında, kısa listede birinci sırada gelen Çinli CPMIEC şirketi ile sözleşme görüşmelerine başlanması kararı alındı.
Karardan kısa süre sonra SSM tarafından düzenlenen basın bilgilendirme toplantısında, dönemin müsteşarı Murad Bayar tarafından ifade edildiği üzere projede, öncelikli olarak hava soluyan (uçak, helikopter, seyir füzesi, İHA vb) hedeflere ve ikincil olarak kısa menzilli (SCUD ve türevi) balistik füzelere karşı savunma sağlayabilecek bir sistemin tedariği hedeflenmekteydi. Proje modeli yurtdışı hazır alımdı ancak sarf malzemesi, yani sistemde kullanılacak füzeler ile bazı alt sistemler yurtiçinde üretilecekti.
TÇD ile çizilen çerçeve, T-LORAMIDS'in bir ara çözüm olması, ana hedefin uzun vadede muadil ve hatta tercihen daha üstün niteliklere sahip bir sistemin yurtiçi imkânlarla geliştirilmesi şeklindeydi. Bu nedenle, mümkün olduğunca hızlı bir tedarik süreci öngörülmüştü. Bu kapsamda Bayar'ın ifade ettiği üzere Çin'i öne çıkaran etkenler daha yüksek miktarda yerli katkı payının öngörülmüş olması, daha kısa sürede teslimat (sözleşme imzasından sonra 4 sene içinde teslimatların tamamlanması ve daha düşük fiyat idi.
Çin tercihinin açıklanmasından kısa süre sonra ABD ve NATO'dan askeri, siyasi ve endüstri cephelerinden yoğun bir eleştiri bombardımanı başladı. Çin sisteminin NATO savunma mimarisine entegrasyonunun stratejik, hukuki, askeri ve teknik boyutlarına yönelik endişeler, kimi zaman diplomasi ve nezaket sınırlarını da aşacak şekilde resmî ve gayrıresmî kanallarla Türkiye'ye iletildi.
Projede imzanın 2014 ilk yarısı sonlarına doğru atılması bekleniyordu. Ancak 2013 sonlarına doğru diğer adaylara tekliflerini güncellemeleri taleplerinin iletildiğinin ortaya çıkması ile bazı soru işaretleri doğdu. Nitekim 2014 Temmuz ayında, teknoloji transferi konusu nedeniyle teklif değerlendirme süresi tekrar uzatıldı. Aynı sene sonbaharında, Türkiye'nin baskılar ve teknoloji transferi konusundaki anlaşmazlıklar nedeniyle Çin tercihinden uzaklaştığına dair haberler çıkmaya başladı. Nihayet 2015 Haziran ayında, görüşmelerin teknoloji transferi konusunda tıkandığı iddia edildi ve 13.11.2015 tarihli SSİK kararı ile proje iptal edildi.
Gözlem ve Değerlendirmeler
Türkiye, 1991'den bu yana belirlemiş olduğu ve aciliyet arz eden, stratejik bir savunma sistemi ihtiyacını giderememiş durumdadır. Yaklaşık 10 yıldır süren ihale süreci sonuçsuz kalmıştır.
T-LORAMIDS ihalesinde her üç aday da, TÇD ile belirlenen teknik, hukuki ve idari çerçeve kapsamında tekliflerini sunmuşlardır. Bu çerçeve, belli bir seviyede yerli katkı ile yurtdışı hazır alımdır. Orijinal TÇD'de teknoloji transferi ya da ortak geliştirme öncelikli hususlar olarak belirlenmemiştir. Buna karşılık sözleşme görüşmelerinde konu bu alana kaymış ve en nihayetinde iptal kararının gerekçesi olarak kamuoyuna açıklanmıştır. İtibar ve güvenilirlik açısından alınmış büyük bir hasar söz konusudur.
Kaldı ki, bu tür stratejik savunma sistemlerine yönelik hiçbir ülke kritik teknoloji transferi gerçekleştirmez. Bu tip sistemler, ulusal çabalarla geliştirilmek durumundadır. Stratejik savunmasını füze teknolojileri temeli üzerine inşa etmiş olan Çin Halk Cumhuriyeti'nin, balistik füze önleme kabiliyetli bir sisteme yönelik olarak, bir NATO üyesi ülke ile kritik teknoloji paylaşması söz konusu dahi olamaz.
Tüm bu durumdan çok daha vahim olmak üzere, Türkiye'nin çağdaş manada ulusal savunma ve güvenlik mimarisini kurmaya yönelik herhangi bir kabiliyetinin olmadığı malesef ortaya çıkmış bulunmaktadır. Açmak gerekirse:
Bu ölçekte stratejik savunma sistemlerinin ihtiyaç planlama, geliştirme, tedarik ve operasyonları, sadece askeri - taktik boyutta ele alınamayacak kadar karmaşık, çok boyutlu ve çok katmanlıdır. Savunma sanayii ve askeri tedarik programları, ekonomik, ticari, teknolojik, sınai, kültürel ve sosyal boyutları da içeren; tüm bu boyutları kapsayıcı disiplinlerarası bir yaklaşımla analiz edilmesi gereken konulardır. Ülkenin ulusal savunma stratejisi ve bu strateji doğrultusunda gerçekleştirilecek askeri tedarik ve geliştirme projeleri, yukarıda sayılan alanları içeren bir yaklaşımla yürütülmek zorundadır.
Ama ve fakat ne kadar acıdır ki, T-LORAMIDS ihalesinde değerlendirme sadece teknik seviyede yapılmış, handiyse aday sistemler bir tabloda sayısal olarak karşılaştırılmış ve neticede bir karar alınmıştır. Bu kararın askeri, siyasi, teknolojik ve politik yansımaları ve yan etkileri değerlendirilmemiş, bu yönde bir değerlendirme yapılmış olsa dahi dikkate alınmamıştır. Çin sisteminin tedarik edilmesi durumunda karşılaşılabilecek askeri, siyasi, ekonomik ve teknolojik sorun ve yaptırımlara karşı tutarlı ve kararlı hiç bir karşı tez sunulamamıştır.
Savunma ihtiyaç planlama ve tedarik sürecinin bir ürünü olarak, 25 yıldır giderilemeyen stratejik bir gedik, en az 10 yıl daha mevcut kalacaktır. Türkiye, ulusal savunmasına yönelik ihtiyaçlarını tanımlayamamakta, tehdit analizi yapamamakta, doğru tedarik yapamamaktadır. 1980'lerin başlarında tanımlanmış ağır nakliye helikopteri tedariği hala yapılamamıştır. Taarruz helikopteri ihtiyacı, 20 yıllık bir sürecin sonunda hala tam olarak giderilememiştir. Örnekleri çoğaltmak mümkündür. Acil ihtiyaçların temini en az 10 yıl sürmektedir.
Stratejik hava savunmasına yönelik milli bir sistem çözümü ise iki büyük risk ile karşı karşıyadır:
i. Böyle bir sistemin, yabancı teknik destek ile geliştirilmesi durumunda dahi, prototip seviyesine ulaşması ciddi bir zaman alacaktır. Bu ölçekteki sistemlerin, komuta - kontrol, hedef tespit ve füze bileşenlerinin gerektirdiği yüksek performans isterleri nedeniyle geliştirilmeleri son derece pahalı ve zaman alıcı ArGe süreçleri gerektirmektedir. Ortalama 10 yıl sürmesi beklenebilecek böyle bir süreçte tehdit ortamı da evrilmeye devam edecektir.
Bugün sınır komşumuz İran, 1,500 - 2,000km civarı menzile sahip balistik füzeler üretmekte, hassas güdümlü silah sistemlerine yatırım yapmaktadır. Dahası nükleer programı üzerine Batı dünyası ile anlaşmaya varmış, üzerindeki yaptırım kıskacından büyük ölçüde kurtularak jeopolitik olarak belli bir rahatlığa kavuşmuştur. Önümüzdeki 10 yıl içinde füze teknolojisinde sıçramalar kaydetmesi son derece olasıdır. Yani özet olarak, Türkiye bugünkü ihtiyacına yönelik olarak milli çözümü 10 yıl içinde ortaya koyduğunda, karşı karşıya bulunulan tehdit "yarından sonraki güne" varmış olabilir.
Acil ihtiyacım temini noktasında hazır alım ise, zaten büyük zarar görmüş itibar ve ciddiyete bir darbe daha indirecektir. Tabiri caizse Türkiye'nin risk katsayısı artmıştır. İki yıl süründürülen sözleşme görüşmelerinin, ihalenin önceliği olmayan bir konu nedeniyle iptal edilmesi, zatn acil alım konusunda zafiyeti bulunan Türkiye'nin üreticilerin nezdinde önceliğini düşürebilir.
ii. Türk savunma sanayiinin gerçekleştirmiş olduğu hava savunma radar ve komuta kontrol sistemleri, Hisar A ve Hisar O ile Korkut hava savunma platformları, performansları ve teknik kabiliyetleri ile göz doldurmakta, gelecek vaat etmektedirler. Ancak, balistik füzelere karşı savunma kabiliyetli stratejik hava savunma sistemleri farklı bir lige ait sistemlerdir. Kaba bir benzetme ile: İlk yolcu uçağını hangardan çıkarıp uçuş testlerine başlayan bir şirket, ertesi gün uzay mekiği geliştirme soyunamaz. İki platformun çalışma ortamları, teknik ve teknolojik koşulları çok farklıdır. Sadece uçak, İHA ve seyir füzelerine karşı savunma kabiliyeti sunacak, bir bakıma "Hisar ER" (ER: Extended Range: Artırılmış Menzil) gibi bir başlangıç çözümü mümkün ve makûl olabilir. Ancak bu durumda da kısa ve orta menzil balistik füzeler ile yüksek süratli seyir füzelerine karşı savunma ayağı eksik kalmış olacaktır. Kaldı ki, Hisar A ve Hisar O sistemlerinin ilk seri üretim modellerinin 2010'ların sonunda hizmete girmesi planlanmaktadır. Dolayısıyla bu projelerin sağladığı teknik ve teknolojik birikimin, böylesine bir stratejik proje için şu anda yeterli olduğunu iddia etmek mümkün değildir. Milli geliştirme projesinin en az iki yıl öncesinden zaten başlatılmış olması gerekirdi.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın televizyon mülakatında çizmiş olduğu çerçeve, yani "savunma" sisteminden ziyade "saldırı" sistemine odaklanma, hatalı ve eksik bir yaklaşımdır. Savunma ve saldırı kapasiteleri, birlikte ve bir bütün olarak ulusal savunma ve güvenlik yapısını oluştururlar. Füze tehdidi, giderek artan hızda asimetrikleşmektedir. IŞİD gibi örgütlerin SCUD, FROG gibi balistik füzelere erişmeleri korkutucu derece kolay hale gelmiştir. Bu tip irrasyonel, kararları öngörülemeyen hasımlara karşı taarruz kapasitesi herhangi bir caydırıcılık sağlamaz. Evet, özellikle Çin ve Rusya, caydırıcılık stratejilerini esas olarak taarruzî sistemler üzerinden inşa etmektedirler. Başdöndürücü bir hızla gelişen füze teknolojileri, yakın gelecekte yaygınlaşacak hipersonik füzelerle birlikte taarruz eden tarafı daha da öne geçirecektir. Ancak bu, iç içe geçmiş katmanlardan oluşan bir (hava) savunma yapısının önemini ortadan kaldırmaz.
Ancak ne yazık ki, Cumhurbaşkanı'nın çizdiği çerçeve ("en iyi savunma, saldırıdır") uyarınca alınmış iptal ve yeni projeye başlama kararının, bir stratejik konsepte ya da yol haritasına dayanıyor olduğunu iddia etmek güçtür.
Öte yandan, bu seviyede sistemlerin tedarik ve işletilmeleri, organizasyonel ve kültürel manada dönüşümü gerektirmektedir. Stratejik hava savunması saniye ve saliseler ölçeğinde icra edilir. Bir tehdit anında komuta - kontrol işlevleri neredeyse tamamen yapay zeka ve otomasyon sistemleri ile gerçekleştirilmek durumundadır. Bu da, hedef tespit, teşhis, takip ve önleme zincirinin, önceden belirlenmiş yetkilendirmeler doğrultusunda yapılmasını, farklı kuvvetlerin müşterek olarak çalışabilmesini gerektirir. Birlik ve kuvvet ismi değiştirerek ya da farklı birimleri aynı çatı altında toplayarak bu dönüşümü sağlamak mümkün değildir. İzin ve yetkilendirmeleri baştan yapabilecek, ademi merkeziyetçi bir planlama ve yönetim anlayışının yerleşmesi, askeri ve sivil savunma bürokrasisinin bu yönde bir vizyona sahip olması gerekmektedir.
Bu hususlar bakımından Türkiye'nin stratejik hava savunması için Nike Hercules ile devam etme kararını aldığı iddia edilebilir.