Murat Yetkin’in yazdığı “Meraklısı için Entrikalar Kitabı”, istihbarat konularına ilgi duyanların, casus hikayelerine meraklı olanların bir oturuşta okuyup bitirebilecekleri, akıcı bir dille yazılmış bir kitap. Yakın tarihteki pek çok önemli siyasi olayın perde arkasındaki operasyonlara, plan ve kurgulara dair hızlı bir tur vaat ediyor okuyana. Özellikle Türkiye’nin yakın tarihindeki bazı önemli olay ve kişilerle ilgili kısımlar, siyasi tarihimize farklı bir bakış açısı sunuyor.[1]
Ancak bu kitapta benim en çok ilgimi çeken, stratejik istihbarat ve “hesap hataları” ile ilgili verdiği kısa ama önemli ipucu idi. Soğuk Savaş’ın son döneminde ABD’nin Sovyetler Birliği’nin gerçek güç ve kapasitesine ilişkin değerlendirmeleri ve bu değerlendirmeler üzerine inşa ettiği stratejilerin sonuçlarına kısaca değinilmişti. Burada değinilen hesap hataları, konunun özü itibariyle oldukça karmaşık teknik, politik ve bürokratik bir konu. Özünde organizasyonel psikolojiye bile dokunan bir kördüğüm.
Kitabın 217’nci sayfasında Yetkin, Enis Berberoğlu’nun Hürriyet gazetesinde 23.06.1998 tarihinde yayımlanan "CIA'nınYeşil Kuşak özrü" başlıklı bir köşe yazısını aktarıyor. Berberoğlu bu yazısında, ABD merkezi haberalma teşkilatı CIA’in 1977 – 1981 yılları arasında başkanlığını yapmış Stansfield Turner’in, Yetkin’in sunduğu TV programındaki sözlerini aktarmış. Yetkin, Berberoğlu’nun yazısını ve Turner’ın sözlerini şu şekilde sunuyor kitabında:
Peki her şeyi planlayan "üst akıl" bu tehlikeyi görememiş miydi? Eline silah, cebine para verilen kızgın ve eğitimsiz militanların gün gelip o silahı kendisine de çevireceğini hesap edememiş miydi?Turner'ın verdiği cevap, aslında modern siyasi tarihin bir "evdeki hesapların çarşıya uymaması" tarihi olduğunu da gösteriyordu; üst akıl pek o kadar akıllı sayılmazdı. "Aslında kısmen benim de suçum var" dedi Turner, sanki kapıdan aynı anda geçmek isterken yanlışlıkla omzuma çarpmış da kusura bakma diyormuş gibi bir kayıtsızlıkla. "Sovyetlerin bu kadar erken çökebileceğini tahmin edemedik."Ekonomilerini daha güçlü sanıyorlarmış. Tahmin ettiklerinden 10 on yıl kadar önce çökmüş Sovyetler Birliği.Yani Sovyetlerin dağılması, ABD'nin İslamcı militanları zayıflatma değil de güçlendirme gündemine denk geldiği için işlerin kontrolden çıktığını söylüyordu emekli istihbaratçı.Bir başka açıdan Turner'a göre, bugün dünyanın başına bela olan Taliban'dan El Kaide'ye, oradan IŞİD'e kadar İslamcı terör örgütleri, CIA'in Sovyet ekonomisini olduğundan güçlü tahmin eden bir hesap hatası idi, o kadar basitti yani.
Bu satırları okur okumaz, kısa süre önce bitirdiğim başka bir kitaba dair aldığım notları karıştırmaya başladım. ABD Savunma Bakanlığı’na bağlı Office of Net Assessment’ın (ONA) kurucusu ve 42 yıl boyunca yöneticisi olan Andrew Marshall’ın, Andrew Krepinevich ve Barry Watts tarafından kaleme alınan biyografisi, “The Last Warrior”’un önemli bir kısmı, Yetkin’in deyim yerindeyse teğet geçtiği bu konuyu uzun uzadıya ele alıyor.[2]
1957 yılında dönemin ABD Başkanı Dwight Eisenhower tarafından, SSCB'ye karşı nükleer caydırıcılığın sağlanması ve nükleer bir savaşta alınması gereken tedbirlerin incelenmesi talimatı verildi. Başkanın bilim danışma kurulu tarafından kurulan ve Horace Gaither başkanlığındaki bir panel tarafından hazırlanan rapor, "Deterrence and Survival in the Nuclear Age" (Nükleer Çağda Caydırıcılık ve Hayatta Kalma) başlığını taşıyordu.[3]
Raporun tespitleri arasında SSCB'nin ekonomik gücü ve askeri harcamaları önemli yer tutuyordu. Rapora göre Sovyetlerin askeri ve ekonomik kapasitelerini geliştirme hızları ABD’ninkinden fazlaydı. Rapor, SSCB’nin birkaç sene içinde binlerce ICBM (kıtalararası balistik füze) üreteceğini iddia ediyordu. Halbuki rapor hazırlandığı sırada SSCB’nin elinde dört adet ICBM olduğu, en fazla birkaç yüz üretebildiği ortaya çıkacaktı.[4]
Raporu hazırlayan ekipte yer alan Andrew Marshall, SSCB'nin askeri ve ekonomik gücüne ilişkin isabetli tahmin ve öngörü yapmanın önemini farketmişti. Rapordaki hesaplama ve tahminlere şüpheyle bakıyor, abartılı olduklarını düşünüyordu. Bu rahatsızlığı, kendisinin de dahil olduğu küçük bir grubun CIA ile devamlı surette sürtüşmesine yol açacaktı.
1970'li yılların başlarında CIA, askeri harcamaların SSCB ekonomisine yükünü, Gayrı Safi Milli Hasıla'nın (GSMH) yüzde 6-7'si olarak hesaplıyordu. Ancak, Marshall'ın yaptığı bir değerlendirme, CIA'in bu tahminini iki katına çıkarmasını sağladı. Bu değişiklik, ABD yönetiminde daha fazla sayıda üst düzey ismin, uzun vadede SSCB ekonomisinin ABD ile rekabeti sürdürebilecek güçte olmadığına ikna olmasını sağladı. Başka bir deyişle, Sovyetler'in nefesi, tahmin edildiği kadar güçlü değildi; zaman, Moskova'nın aleyhine işliyordu. Ancak o yıllarda CIA’in SSCB’ye ilişkin değerlendirme ve öngörülerinde askeri harcamaları olduğundan çok daha az; ekonomik kapasite ve performansı da olduğundan çok daha iyi gösterme eğilimi bulunuyordu.[5]
CIA'in bu eğilimi, ABD savunma ve istihbarat mekanizmasında bir gizli iç savaşa yol açmıştı.
Dönemin ABD Başkanı Richard Nixon tarafından 1973 Şubat'ında CIA'in başına getirilen James Schlesinger, teşkilatın SSCB'nin askeri ve ekonomik kapasitesine ilişkin tespitlerine ve bunları hazırlama yöntemlerinden rahatsızlık duydu. Aynı yıl Temmuz ayında savunma bakanı olarak atanması ve benzer düşüncelere sahip Marshall gibi önde gelen analistleri ekibine alması ile birlikte CIA'i zorlamak için bir dizi tedbir hazırladı. Bu kapsamda Marshal'a kurdurmuş olduğu ONA'ya, SSCB askeri ve ekonomik kapasitesinin tespiti için bir analiz raporu hazırlama görevi verdi. ONA'nın bu raporda yanıtını arayacağı soruların en önemlilerinden biri, askeri harcamaların Sovyet ekonomisine olan yükü idi.
Bu çalışma kapsamında 1974 yılında ABD Hava Kuvvetleri'ne mensup iktisatçı Binbaşı Lee Badget ONA'ya atandı. Badget ve Marshall, ertesi yıl Eylül ayında tamamladıkları analizlerinde, CIA'in %6-7 öngörüsüne karşılık askeri harcamaların Sovyet ekonomisine yükünü GSMH'nin %10-20'si arasında olarak hesapladılar.
Bu dönemde Marshall ve başında bulunduğu ONA, ABD'yi rekabette öne geçirecek stratejik önemdeki savunma programlarına yatırımı savundular. Bu kapsamda kulis yaptıkları en önemli proje B-1 Lancer stratejik bombardıman uçağı projesiydi. B-1, çok alçak irtifadan yüksek süratlerde hava savunmasını yararak hedefe ulaşabilecek, uzun menzilli füzeler ateşleyebilecek bu bombardıman uçağı olarak öngörülmüştü. ONA, SSCB'nin, İkinci Dünya Savaşı'ndaki tecrübelerinin ışığında hava savunmasına takıntı derecesinde önem verdiğini tespit etmişti. Hava savunmasını tespit edilmeden geçebilecek böyle bir uçağın ortaya çıkması, muazzam genişlikte bir coğrafyayı kapsayan Sovyet hava savunma şemsiyesinin yenilenmesini ve güçlendirilmesini zorunlu kılacaktı. Bu da SSCB ekonomisine çok daha fazla ek yük anlamına geliyordu.
Ne var ki, ONA'nın rapor ve değerlendirmelerini kulak arkası eden Nixon'ın halefi Jimmy Carter, B-1 projesini 1977 yılında iptal etti. Sovyet ekonomisinin kırılganlığını ve stratejik silah projeleri ile onu iflasa sürüklemenin mümkün olduğunu bir sonraki Başkan Ronald Reagan fark edecekti; nitekim 1981 yılında B-1 projesini de yeniden hayata geçiren, “Yıldız Savaşları” olarak bilinen SDI projesini başlatan da Reagan oldu.
Peki bunlar ne anlama geliyor?
SSCB’nin askeri ve ekonomik kapasitesini olduğundan güçlü gösteren stratejik istihbarat analizleri, en başta askeri – sınai – politik yapının, en azından belli bir kesiminin elini güçlendiriyordu. Analizlerdeki bu stratejik ıskalama organize bir çabanın ya da organize bir önyargının (veya kuvvetle muhtemel bu ikisinin bileşiminin) bir sonucu olabilir. Açmak gerekirse, bahsi geçen üçlü yapının çıkarlarına hizmet etmek için, stratejik analizler ve değerlendirmeler kasten abartılmış; gerçek veriler sümen altı veya tahrif edilmiş olabilir. Öte yandan ideolojik, metodolojik ya da farklı nedenlerle oluşan önyargı ve ön kabuller ışığında yapılan değerlendirmelerde hata payı son derece yüksek çıkmış olabilir. Bu hatayı tespit eden veya hata olasılığını dile getiren karşıt görüşlerin kabul edilmesi, istihbarat teşkilatının kurumsal egosuna zarar vereceği için, değerlendirmelerin hatalı olduğu fark edilse dahi, onlara sıkı sıkıya tutunma durumu hasıl olabilir.
Ancak burada, söz konusu stratejik analizlerin, ülke yönetiminde, politika oluşturma ve icra süreçlerinde hammadde olarak kullanıldıklarını hatırda tutmakta fayda var. Yetkin’in aktardığı dönemin CIA başkanının sözlerine dönelim: “Bugün dünyanın başına bela olan Taliban'dan El Kaide'ye, oradan IŞİD'e kadar İslamcı terör örgütleri, CIA'in Sovyet ekonomisini olduğundan güçlü tahmin eden bir hesap hatası idi”. Çünkü “Sovyetlerin bu kadar erken çökebileceğini tahmin edememişlerdi”.
İkna edici mi? Pek değil belki. Ancak son derece olası.
Bu arada,
Andrew Marshall, Soğuk Savaş'ın sona ermesinden yıllar sonra 2001'de tanıştığı, Sovyet Genelkurmay'ında stratejik planlama konularında çalışmış Albay Vitali Şikov’dan edindiği bilgiler ışığında, askeri harcamaların GSMH'ye oranının gerçekte %35 - 50 arasında olduğunu hesaplayacaktı.[6]
[1] Yetkin, Murat. Meraklısı İçin Entrikalar Kitabı. Doğan Kitap, 2017.
[2] Krepinevich, Andrew F.; Watts, Barry D.. The Last Warrior: Andrew Marshall and the Shaping of Modern American Defense Strategy. Basic Books. 2015
[3] Raporun tamamı için: https://nsarchive2.gwu.edu//NSAEBB/NSAEBB139/nitze02.pdf
[4] Jacobsen, Annie. The Pentagon's Brain: An Uncensored History of Darpa, America's Top-secret Military Research Agency. Hachette. 2015.
[5] The Last Warrior: Andrew Marshall and the Shaping of Modern American Defense Strategy
[6] age